Macht en slavernij

Overal waar mensen samenleven, komt macht voor. Dit boek verengt
die macht tot een verhouding tussen dwang en bevel. Het analyseert
hoe dwang en bevel werken in de privésfeer, in samenlevingen, families
(vaderlijke macht) en bedrijven (heerlijke macht), in de publieke
omgang tussen mensen (rechterlijke macht) en binnen de publieke
zaak (staatsmacht). Macht eenzijdig zien als dwang en bevel klinkt
nogal negatief, en zo is het ook bedoeld. Dat betekent echter niet dat
dwang en bevel alleen negatief onderdrukkend werken. Macht pakt ook
positief uit; zij bewerkt erkenning, levert zorg, voedt op en zorgt voor
bescherming, orde en rust. Deze dubbelwaardigheid van macht werkt
ook door in wat gedwongen, gehoorzame mensen doen en denken. In de
ondertitel van dit boek is hun aandeel in de machtsverhouding daarom
geformuleerd in dubbelzinnige woorden: verzet, bevrijding en vrijheid.

De meest uitgesproken vorm van negatief, vaak gewelddadige dwang
en bevel, is slavernij. Meestal als minderwaardig voorgestelde mensen
worden hier volledig onderworpen aan de absolute en willekeurige
despotie van een heer. Deze verslavingsmacht kan echter ook positief
uitpakken en leiden tot een merkwaardige verstrengeling van
onderworpenheid, overgave en zich vrij werken. Juist bij slavernij zijn
verzet en bevrijding het meest ondubbelzinnig aan het werk als ‘tegen
de macht in werkende handelingen’.

In de wereld van nu is slavernij verboden en zijn alle mensen tot
vrij geboren, gelijke en gelijkwaardige leden van de mensenfamilie
‘verklaard’. Betekent dit dat macht en slavernij verdwenen zijn? Of
tenminste, dat zij veranderd zijn in een vrij en ongedwongen omgaan,
samenleven en samenwerken met elkaar? Of is er geen spat veranderd?

Machiel Karskens is emeritus hoogleraar in de sociale en politieke
wijsbegeerte aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Zijn publicaties
gaan over vreemdelingen, de civil society, macht en waarheidspreken
bij Michel Foucault.