Het labyrint van het verleden

Ambitieus was het doel dat de Antwerpse geschiedschrijver Jan Des Roches zich op het einde van de achttiende eeuw stelde. Aangespoord door de ontwikkeling van de Belgische natie zocht hij in het verleden een nationale oorsprong, richting en zin. Over die tocht van Des Roches en zijn collega’s gaat dit boek. Duidelijk zal worden dat in hun teksten de eenheid van de natie, haar vrijheid en de gewelddadigheid van haar verleden een hoofdrol opeisen. De drie topoi vormden een intieme eenheid: de Belgische natie, zo luidde het in het boek van de natie, had door de tumultueuze geschiedenis heen haar vrijheidsliefde en eenheid van karakter steeds weer weten te bewaren. Na de Belgische Revolutie klonk het dat zij in 1830 -een laatste gewelddadige oprisping die vrijheid definitief had gevestigd. De zin en de finaliteit van de geschiedenis waren één. Die mening deelden in elk geval de talloze historisch geïnteresseerden die na de Onafhankelijkheid - in een sfeer van romantische hoogdravendheid - een brede en diepgaande interesse in het nationaal verleden betoonden. Hendrik Conscience, Joseph Kervyn de Lettenhove, Théodore Juste en hun collega’s consolideerden de inspanningen die voorgangers als Des Roches, Louis Dewez en Joseph-Jean de Smet sinds het einde van de achttiende eeuw hadden geleverd. Tegelijk klonk in de teksten van deze ‘enthousiasten’ een melancholische ondertoon. Hun eenheidsstreven stuitte op de ‘provinciale’ verdeeldheid van het verleden, in hun zoektocht naar de nationale vrijheidsdrang ontdekten zij ook een verdrukt en trouweloos verleden. In de glorieuze overwinningen die zij voor hun landgenoten opdiepten, schemerden vreemde en angstaanjagende gestalten. Zij herinnerden aan het geweld van de tijd dat vele historici in Brabantse Omwenteling en Franse Tijd aan den lijve hadden ondervonden. Het verlangen om het perspectief van de geschiedenis te schouwen, vloeide voort uit onzekerheid en angst om een als wankel ervaren tijdperk. Die angst was veel groter dan de zelfverzekerde retoriek van de natie deed vermoeden. De tijd leek ook voor de Belgische historici sinds 1789 van zijn ankers losgeslagen. De toegang tot het verleden was versperd, de romantici vereerden een land dat nooit uit de doden kon worden gewekt. Het vormde voor de trotse patriotten een ‘veld van eer’, maar bleef ook altijd - zoals Frédéric de Reiffenberg in 1827 al had verzucht - ‘een ondoordringbaar labyrint’.